Remediacja jako element rewitalizacji obiektów na terenach poprzemysłowych
Inwestorzy coraz częściej wybierają działki znajdujące się na poprzemysłowych obszarach zanieczyszczonych. Często wiąże się to z rewitalizacją obiektów i koniecznością przeprowadzenia remediacji terenu. Społeczna świadomość środowiskowa (ekologiczna), a także zmiany prawa, wpływają pozytywnie na regulację zagadnień związanych z kontrolowaniem i ograniczaniem, a w ostateczności usuwaniem substancji zanieczyszczających glebę i wody gruntowe na terenach zdegradowanych.
Spis treści
- Obszary zdegradowane
- Obowiązki wynikające z ustawy o rewitalizacji
- Na czym polega remediacja?
- Historyczne zanieczyszczenie w środowisku gruntowo-wodnym
- Obowiązek przeprowadzenia remediacji
- Obszary narażone na występowanie zanieczyszczeń
- Identyfikacja terenów zanieczyszczonych
- Badanie gruntu
- Wykonanie badań szczegółowych
- Projekt planu remediacji
- Metody oczyszczania gruntu
Obszary zdegradowane
Rewitalizacja jest procesem polegającym na odbudowie terenów zdegradowanych i ma na celu przeprowadzenie kompleksowych działań z zamierzoną korzyścią dla lokalnej społeczności i gospodarki. Przepisy oraz metody wykonywania, prowadzenia oraz oceny procesu rewitalizacji reguluje Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji. Strategie rewitalizacji w wielu polskich gminach nie są zjawiskiem nowym, gdyż od dawna – w ramach uchwalania programów gospodarczych – dane jednostki samorządów terytorialnych wprowadzały w życie programy istotne dla mieszkańców, w dziedzinach takich jak udogodnienia w infrastrukturze, planowaniu przestrzennym oraz szeroko pojętym przekształcaniu danego obszaru gminy znajdującego się w stanie kryzysowym czy zdegradowanym.
Ogłoszenie Ustawy o rewitalizacji porządkuje administrowanie tym procesem, co z założenia ma wpływać na korzyść mieszkańców, czyli tzw. interesariuszy rewitalizacji. Na mocy ww. ustawy wójt, burmistrz lub prezydent miasta uprawniony jest do ustalania miejsc będących obszarami zdegradowanymi oraz obszarami rewitalizacji, sporządzania gminnego programu rewitalizacji (GPR), a także przeprowadzenia oceny stopnia jego wykonania. Ustawa uprawnia także władze gmin do ustanowienia na obszarze zdegradowanym Specjalnej Strefy Rewitalizacji (STR). Teren zdegradowany, a więc obszar znajdujący się w stanie kryzysowym, musi spełnić warunek występowania w jego obrębie przynajmniej jednego ze zjawisk negatywnych, np. gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych czy technicznych. Gminne programy rewitalizacji są sporządzane w drodze uchwały i stanowią akty prawa miejscowego, które nakładają obowiązki na mieszkańców i tym samym właścicieli nieruchomości.
Obowiązki wynikające z ustawy o rewitalizacji
W przypadku, gdy rada gminy w drodze uchwały wyznaczyła obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji, nabywa prawo pierwokupu każdej z nieruchomości, położonej na tym obszarze. W praktyce oznacza to, że nieruchomości te można sprzedać dopiero wtedy, gdy gmina nie wykona prawa pierwokupu, wówczas na wniosek właściciela nieruchomości gmina wyda zaświadczenie o odstąpieniu od prawa pierwokupu nieruchomości. Dodatkowo, dla obszarów objętych rewitalizacją, rada gminy może ustanowić zakaz wydawania decyzji o warunkach zabudowy. Wynika on z intencji zapobiegania niekorzystnym zmianom w zagospodarowaniu obszaru rewitalizacji.
Wyżej wymienione uprawnienia przestają obowiązywać, jeśli w ciągu dwóch lat od ustanowienia uchwały wyznaczającej obszar rewitalizacji nie uchwalono ustanowienia Specjalnej Strefy Rewitalizacji.
Czynności związane z rewitalizacją, zgodnie z Ustawą z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, należy utożsamiać z działaniami naprawczymi, podejmowanymi w celu szeroko pojętej naprawy elementów przyrodniczych, które uległy szkodzie. Obejmują one zatem: zalesianie, zadrzewianie, przywracanie naturalnego ukształtowania terenu, a także przeprowadzenie remediacji terenu.
Na czym polega remediacja?
W myśl Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (art. 3 pkt 31b), pojęcie remediacji oznacza „poddanie gleby, ziemi i wód gruntowych działaniom mającym na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości substancji powodujących ryzyko, ich kontrolowanie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się, tak aby teren zanieczyszczony przestał stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego w przyszłości sposobu użytkowania terenu; remediacja może polegać na samooczyszczaniu, jeżeli przynosi największe korzyści dla środowiska”.
Z dniem wejścia w życie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 września 2016 r. w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi, zostały uregulowane sposoby przeprowadzania badań zanieczyszczeń powierzchni ziemi, a także postępowania z gruntami zanieczyszczonymi. Określono również dopuszczalne zawartości substancji, jakie powodują ryzyko zanieczyszczenia, natomiast grunty podzielono na grupy oraz podgrupy, zgodnie z obszarami ich występowania np. tereny rolnicze, lasy, obszary i tereny górnicze, tereny obiektów produkcyjnych itd.
Historyczne zanieczyszczenie w środowisku gruntowo-wodnym
Przeprowadzenie remediacji historycznego zanieczyszczenia („zanieczyszczenie powierzchni ziemi, które zaistniało przed dniem 30 kwietnia 2007 r.”) wiąże się z wykonaniem szeregu specjalistycznych prac (w zależności od wybranej metody). Do jej realizacji konieczne jest opracowanie planu remediacji, który podlega zatwierdzeniu w drodze decyzji przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska. Z zanieczyszczeniem mamy do czynienia wówczas, gdy przekroczona zostanie dopuszczalna zawartość substancji zanieczyszczającej, mającej znaczący wpływ na zagrożenie dla zdrowia ludzi oraz stanu środowiska.
Zgodnie z art. 101e ust. 1 Prawa ochrony środowiska, właściciel, który stwierdza, że na jego działce znajduje się zanieczyszczenie, ma obowiązek to zgłosić regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska (RDOŚ). Sprawozdanie z badania zanieczyszczenia gruntu oraz wód gruntowych należy dołączyć do zgłoszenia istnienia historycznego zanieczyszczenia. Badanie takie – wraz z oceną zanieczyszczenia – musi być wykonane w akredytowanym laboratorium. Kierunek i zakres dokonania oceny stopnia zanieczyszczenia wód gruntowych powinien zostać określony metodami hydrogeologicznej oceny rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w środowisku gruntowo-wodnym. Prognozy rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w obrębie warstwy wodonośnej są wykonywane np. za pomocą modelowania numerycznego przepływu wód podziemnych z wykorzystaniem specjalistycznych programów, przy czym korzystne jest, by wyniki modelowania były weryfikowane pomiarami monitoringowymi.
W przypadku niezgłoszenia RDOŚ obecności historycznego zanieczyszczenia, na właściciela działki może zostać nałożona kara grzywny w wysokości do 5000 zł (z możliwością jej ponownego przyznania).
Obowiązek przeprowadzenia remediacji
Zasadniczo właściciel działki, na której stwierdzono występowanie historycznego zanieczyszczenia, ma obowiązek przeprowadzenia w jej obrębie remediacji, co jest zgodne z art. 101 h ust. 1 Prawa ochrony środowiska. Mimo że nie ma obowiązku wykonania badań w momencie zakupu działki, to ich przeprowadzenie jest w interesie kupującego. W momencie objęcia ziemi we władanie to właściciel jest odpowiedzialny za usunięcie historycznego zanieczyszczenia, nawet gdy nie wiedział o jego istnieniu w momencie zakupu.
Wyjątek stanowi okoliczność spowodowania zanieczyszczenia działki po dniu objęcia władania przez inny podmiot, jednak fakt ten należy udowodnić. Wówczas obowiązek przeprowadzenia remediacji spoczywa na tzw. innym sprawcy.
Dodatkowo, w przypadku gdy na działce, gdzie przed dniem 30 kwietnia 2007 r. prowadzono działalność gospodarczą, która z wysokim prawdopodobieństwem mogła powodować zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego, RDOŚ w drodze decyzji może nałożyć na właściciela obowiązek przeprowadzenia badań środowiskowych, a także – w razie konieczności – obowiązek przeprowadzenia remediacji. RDOŚ ma również prawo wstępu na teren takiej działki i przeprowadzenia kontroli oraz badań we własnym zakresie.
Wykonanie remediacji dotyczy każdego, kto włada zanieczyszczoną działką. Przepisy dotyczą właścicieli zarówno dużych zakładów przemysłowych, jak i niewielkich działek budowlanych. Za nieprzeprowadzenie remediacji – podobnie jak w przypadku braku zgłoszenia istnienia zanieczyszczenia historycznego – grozi kara grzywny.
Obszary narażone na występowanie zanieczyszczeń
W związku z tym, że każdy zanieczyszczony obszar różni się ukształtowaniem, rodzajem gruntów, a przede wszystkim stopniem zanieczyszczenia oraz rodzajem związków i substancji zanieczyszczających, remediacja może zostać wykonana z zastosowaniem wielu zróżnicowanych metod. Obszarami szczególnie narażonymi na wystąpienie zanieczyszczeń w środowisku gruntowo-wodnym są tereny poprzemysłowe. Do terenów podatnych na wystąpienie substancji zanieczyszczających można zaliczyć np. obiekty powojskowe, bunkry, lotniska, obszary kolejowe (bocznice), nieczynne zakłady produkcyjne oraz zakłady chemiczne i petrochemiczne, zakłady górnicze, huty, a także obszary poprzemysłowe związane z branżą motoryzacyjną czy przemysłem farmaceutycznym.
Decyzja zakupu działki znajdującej się na terenie postindustrialnym, może również wiązać się z obecnością budynków bądź ich pozostałości, których konstrukcja także może być zanieczyszczona oraz stanowić istotne zagrożenie dla zdrowia i stanu środowiska. Chociaż nie powstały szczegółowe przepisy w sprawie standardów i norm odnoszących się do tego typu budowli, to zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z dnia 12 kwietnia 2002 r., „budynek powinien być zaprojektowany i wykonany z takich materiałów i wyrobów oraz w taki sposób, aby nie stanowił zagrożenia dla higieny i zdrowia użytkowników lub sąsiadów, w szczególności w wyniku: wydzielania się gazów toksycznych, obecności szkodliwych pyłów lub gazów w powietrzu, niebezpiecznego promieniowania, zanieczyszczenia lub zatrucia wody lub gleby”.
W celu uniknięcia zarówno problemów formalnych, jak i finansowych, powodowanych koniecznością przeprowadzenia remediacji, zalecane jest przed zakupieniem działki wykonanie badań geotechnicznych gruntu, a w razie konieczności również analiz laboratoryjnych na zawartość substancji. Badania pozwolą też uniknąć zakupu działki z ukrytą wadą fizyczną, na której mogą wystąpić nie tylko komplikacje związane z procesem budowlanym (np. wzrost kosztów fundamentowania), lecz także zalegać odpady niebezpieczne, co zobowiązuje nowego właściciela do przeprowadzenia remediacji. Wartość nieruchomości, na której stwierdzono historyczne zanieczyszczenie, będzie znacznie niższa w związku z potencjalnie wysokimi kosztami przywrócenia działki do stanu początkowego, a więc do czasu przed wystąpieniem szkody w środowisku.
Przeczytaj także:
- Budowa na terenach poprzemysłowych - wybrane problemy geotechniczne
- Problemy podczas niwelacji terenu. Na co zwrócić uwagę planując niwelację?
Identyfikacja terenów zanieczyszczonych
Atrakcyjne lokalizacje dawnych terenów przemysłowych dużych aglomeracji miejskich kryją w sobie ogromny potencjał, jednak w celu rozpoczęcia na nich inwestycji i przywrócenia ich do życia, niezbędne jest wykonanie badań środowiskowych. Ocena zanieczyszczeń środowiska gruntowo-wodnego terenów przemysłowych stanowi obecnie priorytet w nowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Aby badania te spełniły oczekiwania zarówno jakościowe, jak i ilościowe (konieczne do opracowania projektów rekultywacji), należy je wykonać zgodnie z obowiązującymi wytycznymi, tak aby nowo projektowane obiekty powstawały na oczyszczonym podłożu gruntowym.
Identyfikację terenów zanieczyszczonych prowadzi się zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi, w którym wyróżniono pięć podstawowych etapów:
• I – ustalenie działalności mogącej być przyczyną zanieczyszczenia na danym terenie;
• II – ustalenie listy substancji powodujących ryzyko, których wystąpienie jest spodziewane;
• III – zebranie i analizę dostępnych źródeł informacji oraz badań istotnych dla oceny zagrożenia zanieczyszczeniem terenu substancjami powodującymi ryzyko, z listy ustalonej w etapie drugim;
• IV – zebranie informacji koniecznych do wykonania badań wstępnych oraz ich przeprowadzenie (w celu wyeliminowania lub potwierdzenia zanieczyszczenia);
• V – przeprowadzenie badań szczegółowych.
Badanie gruntu
Najważniejszym elementem, mającym wpływ na właściwy przebieg remediacji, jest rzetelny pobór prób oraz dokładne wykonanie badań środowiska gruntowo-wodnego. Prawidłowe rozpoznanie stopnia zanieczyszczenia pozwala na dobór skutecznej metody oczyszczania gruntu, a także zminimalizowanie kosztów i skrócenie czasu osiągnięcia założonego efektu ekologicznego.
Metodą gwarantującą uzyskanie najlepszej jakości prób są wiercenia umożliwiające pobór rdzenia gruntowego, polegające na zagłębianiu rur wiertniczych oraz stożka wiercącego. Szczególną zaletą wierceń rdzeniowych jest możliwość poboru próbek w osłonie, co w przypadku próby gruntu zanieczyszczonego związkami lotnymi, takimi jak: ksylen, benzen czy toluen, jest jedyną możliwością pobrania i przetransportowania do laboratorium zanieczyszczonej próbki gruntu w takim stanie, w jakim w rzeczywistości występuje na badanym terenie.
Pobór próbek gruntu do badań środowiskowych można również wykonać stosując metodę wiercenia próbnikiem przelotowym typu RKS, wprowadzanym w grunt za pomocą młota udarowego. Wiercenie to wykonuje się sprzętem ręcznym, co umożliwia dotarcie w trudno dostępne miejsca, jednak objętość pobranych w ten sposób próbek może okazać się niewystarczająca.
Popularną w ostatnim czasie metodą jest badanie in-situ z wykorzystaniem sond środowiskowych, umożliwiających wykrycie zanieczyszczenia gruntu oraz wody gruntowej substancjami ropopochodnymi bądź lotnymi związkami organicznymi. Dodatkowo atutem tej metody jest możliwość wyznaczenia współczynnika filtracji oraz przewodności elektrycznej gruntu, dzięki czemu można rozróżnić występowanie gruntów spoistych i niespoistych w profilu, a także oszacować prędkość migracji zanieczyszczeń w nawodnionych gruntach niespoistych.
Przeczytaj także:
- Kategorie geotechniczne gruntu - jakie są i jakie obiekty budowlane obejmują?
- Budowa hali magazynowej. Jak znaleźć działkę pod inwestycję magazynowo-przemysłową?
Wykonanie badań szczegółowych
Dobór odpowiedniej lokalizacji miejsca poboru prób do badań laboratoryjnych zależy od wielkości analizowanego obszaru oraz sposobu użytkowania terenu według podziału na grupy użytkowania gruntów. Dla IV grupy gruntów, do której zalicza się tereny przemysłowe, pobieranie próbek gleby wykonuje się w przedziale o miąższości 0–0,25 m p.p.t., 0,25–1 m p.p.t. oraz na głębokości przekraczającej 1 m p.p.t. do przewidywanej głębokości występowania zanieczyszczenia w przedziałach o miąższości nie większej niż 2 m w przypadku utworów o przekształconym mechanicznie profilu glebowym lub na terenie, na którym występują lokalne źródła zanieczyszczeń, ujęcia wody lub otwory wiertnicze (§ 9 ust. 1 pkt 5 ww. rozporządzenia). Natomiast liczba pobieranych próbek gleby zależna jest od powierzchni badanego terenu, a także od liczby sekcji. Według wspomnianego wcześniej rozporządzenia dla każdej z sekcji wyznacza się przynajmniej 15 punktów pobierania próbek pojedynczych, z których następnie, po ich zmieszaniu, otrzymuje się jedną próbkę zbiorczą. Aby analizy laboratoryjne zanieczyszczeń były pełne, muszą zostać uzupełnione badaniami określającymi właściwości fizyczne gruntów, m.in. wodoprzepuszczalność gruntu, na podstawie której określa się dopuszczalne zawartości substancji powodujących ryzyko zanieczyszczenia i migracji.
Projekt planu remediacji
W sytuacji, gdy analiza laboratoryjna próbek wykaże zanieczyszczenie terenu przez substancje szkodliwe, konieczne będzie przeprowadzenie remediacji, którą wykonuje się na podstawie planu remediacji. W celu jego uzyskania władający powierzchnią ziemi lub inny sprawca jest zobowiązany do przedłożenia regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska tzw. projektu planu remediacji. Zawiera on informacje dotyczące: aktualnego i planowanego sposobu użytkowania terenu, właściwości gleby oraz rodzaju pokrycia terenu (w tym roślinności i zabudowy), budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych terenu, substancji powodujących ryzyko (wraz z wynikami badań zanieczyszczenia gleby i ziemi wykonanymi przez odpowiednie laboratorium), oceny występowania znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, a także planowanego sposobu przeprowadzenia remediacji oraz terminie jej rozpoczęcia i zakończenia wraz z określeniem sposobu potwierdzenia przeprowadzenia remediacji (art. 101l ust. 3 ustawy POŚ). Warunki wykonania remediacji w drodze decyzji uzgadniane są przez RDOŚ.
Metody oczyszczania gruntu
Aby skutecznie przeprowadzić proces oczyszczania, na podstawie wykonanej wcześniej analizy ilościowej i jakościowej zanieczyszczeń występujących na przedmiotowym terenie, należy dobrać odpowiedni sposób remediacji gruntów.
Metody remediacji – ze względu na miejsce jej wykonania – dzieli się głównie na: in situ i ex situ. Ta ostatnia polega na wymianie skażonego gruntu i przetransportowanie go na miejsca składowania lub oczyszczania. Wiąże się to z generowaniem wysokich kosztów, dlatego też stosowane jest zazwyczaj na małych powierzchniach terenu. Remediacji in situ dokonuje się natomiast w miejscu występowania zanieczyszczenia, bez konieczności wywozu gruntu stosując m.in. metody biologiczne (bioremediacja, fitoremediacja), metody fizyczne (takie jak ekstrakcja parowa/napowietrzanie, stosowanie barier, elektroremediacja) bądź metody chemiczne (przemywanie gleby, stabilizacja/immobilizacja).
Wyróżnia się również metodę remediacji on site, łączącą oba sposoby oczyszczania gruntu, która polega na wydobyciu skażonego gruntu na powierzchnię, a następnie oczyszczeniu go bezpośrednio na terenie remediacji.
Ww. metody mogą się łączyć i uzupełniać, zależnie od rodzaju i obszaru zanieczyszczenia. Największe korzyści dla środowiska daje stosowanie metod biologicznych, które polegają na przyspieszeniu i optymalizacji naturalnych procesów rozkładu mikrobiologicznego, zachodzącego w środowisku.
Dla przykładu: fitoremediacja to technologia, w ramach której stosuje się fitoekstrakcję, fitostabilizację, fitodegradację, fitowolatylizację i fitofiltrację, bazujące na zdolności roślin wyższych do pobierania nagromadzonych w glebie lub wodach gruntowych zanieczyszczeń poprzez system korzeniowy, i transpiracji bądź translokacji ich do innej formy lub lokalizacji. Do biologicznych metod remediacji należy również zalesianie terenu, reintrodukcja poszczególnych gatunków lub tworzenie nowych zbiorowisk roślinności.
Odpowiednio dobrana metoda remediacji terenu przemysłowego pozwoli nie tylko na ograniczenie kosztów przeprowadzenia procesu, lecz także uzyskanie oczekiwanego efektu ekologicznego, a tym samym – dalsze zagospodarowanie zdegradowanego i zanieczyszczonego wcześniej terenu.
